Больш таго, мно­гія аўтары шчодра аздаблялі свае творы моўнымі залацін­камі роднай мясцовасці. Ціка­ва і тое, што ў Беларусі склалася такая моўная сітуа­цыя, што нярэдка не толькі ў розных раёнах, але і нават у розных кутках адной і той жа вёскі людзі могуць раз­маўляць па-рознаму.

Мне пашчасціла некалькі разоў ў 80—90-я гг. мінулага стагоддзя браць удзел у ды­ялекталагічных экспедыцыях. Мы запісвалі ад старажылаў розных мясцовасцей Баць­каўшчыны гэтыя каштоўныя залацінкі народнай мовы, знаёміліся з укладам жыцця і быту ў многіх рэгіёнах. Занатовак хапіла на некалькі сшыткаў. А гэта ўсё бессмя­ротнае багацце нашай спад­чыны, якое можа беззваротна знікнуць разам з апошнімі старажыламі зямлі роднай. Таму сёння хочацца яшчэ раз звярнуцца да маладога пака­лення: часцей сустракайцеся з шаноўнымі землякамі, за­натоўвайце іх жыццёвую му­драсць і моўныя багацці. Унукі і ўнучкі, вас чакаюць у госці бабулі і дзядулі, якія вам і раскажуць казкі, падан­ні, і праспяваюць, і навучаць жыццёвай мудрасці.

На шчасце, дыялектнай эстэтыцы і красамоўству нам ёсць у каго павучыцца. Шмат дыялектызмаў запісаў ураджэ­нец вёсачкі Лаша Гродзенска­га павета Яўхім Карскі. Ён падрыхтаваў “Праграму для збору асаблівацей беларускіх гаворак” (1897 і 1916), якая не страціла сваёй актуальна­сці і ў наш час. Скрупулёзна вывучаў беларускія гаворкі ў час камандзіровак, асабліва на Гродзеншчыне, Віленшчыне, Міншчыне. Мне асабліва па­дабаецца яго даследаванне “Беларускія песні с. Беразавец Навагрудскага павета”. А яго праца “Беларусы” — гэта вышэйшае дасягненне еўра­пейскай славістыкі канца ХІХ ст., сапраўдная энцыклапедыя беларусазнаўства. Цікава, што прарадзімай славян Карскі лічыў Палессе (басейн Пры­пяці, верхняга Нёмана і ніж­няй Бярэзіны). Ён вызначыў час фарміравання беларускай народнасці (ХІІ—ХV ст.), сцвярджаў, што ў аснову беларускай народнасці ляглі плямёны дрыгавічоў, радзімі­чаў і крывічоў. Надзвычай цікавым з’яўляецца другі том “Беларусаў” — “Мова бела­рускага племені” (1908—1912).

Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны Інстытутам мовазнаўства АН Беларусі су­месна з вну рэспублікі было арганізавана падрабязнае і сістэматычнае вывучэнне га­ворак. На падставе сабраных матэрыялаў быў складзены «Дыялектычны атлас белару­скай мовы» (1963), а затым “Лексічны атлас беларускіх народных гаворак” (1993— 1998). Дарэчы, не ўсе мовы свету могуць пахваліцца такімі фундаментальнымі даследа­ваннямі.

Традыцыйна вылучаюцца асноўныя групы дыялектаў: паўночна-ўсходні — Віцеб­шчына, паўночны ўсход і цэнтральная частка Магі­лёўшчыны; віцебская група — усход Віцебшчыны; полац­кая група — заходняя і цэн­тральная часткі Віцебшчыны і паўночны захад Магілёўшчы­ны; усходне-магілёўская — усход і частка цэнтра Магі­лёўшчыны; сярэднебеларускія дыялекты — паласа праз поўнач Гродзеншчыны, цэнтр Міншчыны, паўднёвы захад Магілёўшчыны і паўночны ўсход Гомельшчыны; паўднёва-заходні дыялект — Гродзеншчына, поўдзень Мін­шчыны і Гомельшчыны; грод­зенска-баранавіцкая група — Гродзеншчына і поўнач Брэстчыны; слуцкая група — поўдзень і паўднёвы ўсход Міншчыны, Гомельшчыны; мазырская група — поўдзень Гомельшчыны; палеская група — паўднёвы захад Брэстчы­ны.

Існуе тэрмін “загародскія гаворкі”, якім акрэсліваюць брэсцка-пінскія гаворкі заход­непалескага дыялекту. Ён быў утвораны ад назвы гістарыч­най часткі Піншчыны, ста­ражытных шляхоў і аднайменнай раўніны. Тэрмін у навуковы зварот увёў зна­каміты дыялектолаг Фёдар Клімчук, ураджэнец вёскі Сі­манавічы Драгічынскага раёна.

Шмат для вывучэння па­лескіх гаворак зрабіла Заход­непалескае навукова-краязнаўчае таварыства “Загарод­дзе”.

Трэба сказаць, што не толькі вучоныя, энтузіясты роднага слова, патрыёты сваёй мясцовасці, але і пісь­меннікі лічылі неабходным занатоўваць гаваркія слоўцы сваёй мясцовасці. Гэтай вы­сакароднай справе сёння да­памагае інтэрнэт, выходзяць электронныя выданні. Так што інтэрнэт-прастора сёння шырока адкрыта і для рупліў­цаў матчынай мовы — наш­чадкі потым скажуць дзякуй!

Канстанцін КАРНЯЛЮК, педагог.